28 Ekim 2011 Cuma

ON KÜÇÜK ZENCİ (İnceleme)


EDEBİYATTAN SİNEMAYA UYARLAMALAR–2

        Dünyada 100 milyonun üstünde baskı ve satış başarısı gösteren çok az sayıda kitap vardır. Bunlardan en bilinenleri (dini kitaplar haricinde), Yüzüklerin Efendisi (Üçleme) (J.R.R. Tolkien), Hobbit (J.R.R. Tolkien), İki Şehrin Hikayesi (Charles Dickens) romanlarıdır. Genelde fantastik ve dram türünde olan bu çok satmış eserlerin arasında gerilim-polisiye tarzında tek bir kitap bulunur: Agahta Christie’nin On Küçük Zenci isimli romanı. Bu ay, On Küçük Zenci romanını ve sadece sinemadaki değil; geniş bir yelpazedeki uyarlamalarını inceleyeceğiz.

 Cinayetin Kraliçesi’nden Bir Polisiye-Gerilim Klasiği: ON KÜÇÜK ZENCİ Romanı

     Tartışmasız olarak cinayet romanlarının kraliçesi olarak kabul edilen Agahta Christie (1890-1976), çok sayıda roman, tiyatro oyunu ve öyküye imza atmıştır. Yazdığı 80 adet roman ve 180 kısa öyküde, özellikle Miss Jane Marple ve Hercule Poirot isimli iki önemli kahramanı edebiyat dünyasına hediye etmiştir. Özellikle “Kim Yaptı” türünde ağırlıklı olmak üzere sonucu merak edilen ve pek de kolay tahmin edilemeyen ama tutarlı açıklamaları olan ve bu nedenle de beğenilen gerilim ve cinayet eserlerine imza atmıştır. 60 yıla yaklaşan yazarlık hayatında, bir ara İstanbul’a gelip Pera Palas’ta da kalan yazar, bu romanını 1939 yılında yazmıştır.

                              
      Romanın ilk basımındaki adı, “Ten Little Niggers” dır. Yani, On Küçük Zenci. Daha sonra bu isim, o dönemlerde ırkçı bir ifadeyi çağrıştırdığı için “And Then There Were None” (Ve Sonra Hiç Kalmadı) olarak yayınevi tarafından değiştirilmiştir. Daha sonraki film ve tiyatro uyarlamalarında da “Ten Little Indians” (On Küçük Kızılderili) ismi kullanılmıştır. Ülkemizde halen Altın Kitaplar Yayınevi’nin baskısını yaptığı “On Küçük Zenci” romanı kitapçılarda bulunmaktadır. Romanın geçmiş yıllarda diğer yayınevleri tarafından yapılmış baskıları da sahaflarda bulunabilir. 
         
      Roman, “Kim Yaptı? (Whodunit = Who done it) yani “Katil Kim” türünün en başarılı eserlerindendir. Üstelik buna dış dünyaya kapalı ve kaçışı olmayan ıssız ada ortamı da eklenince gerilim dozu, roman ilerledikçe artar. Konu basit gibi gözükmektedir: Bir hafta sonu Zenci Adası isimli bir ıssız adaya tatil amacıyla 10 kişi davet edilir. Bu konuklar, değişik yaş ve meslek gruplarında kişilerdir. Adaya vardıklarında kimsenin tanımadığı davet sahibinin, ortalıkta olmadığı konuklarca anlaşılır. Bunun şaşkınlığı daha giderilememişken ilk akşam yemeğinde gramofondan bir ses kaydı duyulur. Bu ses, _hizmetli olarak çalışan iki kişi de dahil olmak üzere_ bu 10 kişiyi geçmişte kendilerinin yakın çevrelerindeki bazı kişilerin ölümlerine neden oldukları için suçlamaktadır. Yaşanan bu şok atlatılmadan ilk ölüm de meydana gelir. Kısa bir süre sonra da ikincisi. Artık, hepsi teker teker öleceğini anlamışlardır. Adadan kaçmak mümkün değildir. Ada iyice aranır ama kendilerinden başka adada kimse yoktur. Peki katil kimdir?
  
    Romanda kullanılan ve romandaki her davetlinin odasında da bulunan bir tekerleme vardır. Bu tekerlemeye göre veya buna yakın bir şekilde cinayetler işlenmektedir. Bu tekerleme başlangıçta On Küçük Zenci olarak kullanılmaya başlanmış, daha sonra On Küçük Kızılderili olarak da uyarlamalarda kullanılmıştır. Hatta günlük hayatta da çocukların söylediği daha kısa ve basit olan (İngilizce) değişik versiyonları vardır. Yazar, bazı romanlarında da başka tekerlemeleri kullanmıştır.   
  
ÖNEMLİ NOT:  Aşağıdaki tekerleme romanın kapsamı ve ilerleyişi konusunda kısmen bilgi vermektedir. Romanı okuyacaklar için bunun okunmaması ve ayrıca film fragmanlarının seyredilmemesi tavsiye edilir.
        
On küçük Kızılderili yemeğe gitti,
Birisi kendisini boğdu ve kaldı dokuz.
Dokuz küçük Kızılderili çok geç kalktı,
biri uyuyakaldı, kaldı sekiz.
Sekiz küçük Kızılderili Devon'da geziye çıktı,
Biri burada kalacağım, dedi, kaldı yedi.
Yedi küçük Kızılderili odun kıydı,
biri kendisini kesti, kaldı altı.
Altı küçük Kızılderili kovanla oynadı,
bir balarısı, içlerinden birini soktu, kaldı beş.
Beş küçük Kızılderili mahkemeye gitti,
Biri hakkını aldı, kaldı dört.
Dört küçük Kızılderili denize gitti,
Biri hileye kurban gitti, kaldı üç.
Üç küçük Kızılderili hayvanat bahçesine gitti,
Birine ayı sarıldı, kaldı iki.
İki küçük Kızılderili güneş altında oturdu,
Biri güneşte kızardı, kaldı bir.
Bir küçük Kızılderili tek başına kaldı.
Gidip kendisini astı ve hiçbiri kalmadı.
 Romandan Uyarlamalar: Çizgi Roman, PC Oyunu, Tiyatro, Filmler...
     Romandan uyarlamalar oldukça fazladır. Bilgisayar oyunu yapılarak oyuncunun da bu ortama girmesi sağlanmıştır. Çizgi romanları da üretilmiştir. Bunlardan Fransız yapımı olan ve Riviere-Leclarco ikilisinin ürünü olan eseri, geçtiğimiz yıllarda Milliyet Gazetesi, diğer A.Christie çizgi roman uyarlamalarına yaptığı gibi günlük bir “ek” olarak da vermişti. Bu, romana oldukça sadık kalınarak yapılmış bir çizgi romandır. Yalnız romandaki havayı ve gerilimi vermekten biraz uzaktır. NTV Yayınları, cinayetin kraliçesinin eserlerini çizgi roman olarak yayınlamaya başladı. On Küçük Zenci de Mavi Trenin Esrarı çizgi roman serüveni ile birlikte bir cilt olarak raflarda yerini almıştır. İçinde Agatha Christie ile ilgili güzel bilgileri de barındıran bu eser, Milliyet Gazetesinin yıllar önce ek olarak verdiği eserin aynısıdır.


      Agahta Christie, romanın ilk tiyatro uyarlamasını kendi yazmıştır. Yalnız romandan farklı olarak son kısmını değiştirerek eserde bazı oynamalar yapmıştır. Bu yapılan değişiklikle eserin tiyatroya uyarlanması daha kolay olmuştur. Halen, okul yılsonu tiyatro gösterilerinden özel tiyatrolara kadar eserin tiyatroya uyarlanmış oyunları İngiltere başta olmak üzere dünyada oynanmaya devam etmektedir. Ülkemizde, geçmiş yıllarda romanın bir tiyatro oyununun oynanıp oynanmadığı hakkında bir bilgiye ise sahip değilim. Fakat, TRT tarafından eserin bir radyo tiyatrosu uyarlanmış ve TRT Radyosunda yayınlanmıştır. İstenirse internette arama motorundan “On Küçük Zenci radyo tiyatrosu” yazılarak; çıkan ve çalışan linklerden birinden ilgili dosyalara MP3 olarak ulaşılabilir ve dinlenebilir.  (On Küçük Zenci radyo tiyatrosunu (10 Bölüm halinde) dinlemek için buraya (Arkası Yarın: 101 nci sırada) tıklayınız. )
Televizyona uyarlanmış uyarlamaları saymazsak, eser birçok kez filme çekilmiştir. Bunlardan en bilinenleri 1945, 1965 ve 1979 yapımlarıdır. 1987 Sovyetler Birliği yapımı olan diğer film ise, pek bilinmese de esasen esere en yakın uyarlamadır diyebiliriz. Bu uyarlama filmleri kısaca inceleyelim:
          İlk uyarlama film, 1945 yılında Rene Clair’in yönetmeliğindeki Amerikan yapımı “And Then There Were None” (Ve Sonra Hiç Kalmadı)( http://www.imdb.com/title/tt0037515/ ) filmidir. Film, ince bir mizah dozu ile de kasvetli ortamı dengeler. Üstelik tüm karakter tiplemelerinin seçimi biraz masum gözüken oyunculardan oluşmuştur. “Şu katil olabilir” demeniz zorlaştırılmıştır. Karanlık ve kasvetli ortam da yer yer iyi yansıtılmıştır. Bu filme itiraz edilebilecek konuların başında, romanın finaline sadık kalmaması sayılabilir. Sanırım filmin yönetmen ve yapımcısı, romandan çok o dönemlerde gündemde olan tiyatro oyunu versiyonunun uyarlanmasını daha doğru bulmuşlar. Yine de olumlu eleştiriler almış, başarılı sayılan bir filmdir. 1946 yılında Locarno Uluslar arası Film Festivalinde En İyi Film Ödülünü almıştır.(IMDB Notu: 7.8) Aşağıdaki filmin fragmanı linkinden başka filmin tamamına da Youtube sitesinden de Türkçe altyazısız olarak buradan ulaşabilirsiniz. 

                                           And Then There Were None (1945) Film Fragmanı

        İkinci uyarlama olan 1965 yapımı “Ten Little Indians” ise ilk filmin kötü bir taklididir. Öyle ki, ilk filmden bire bir bazı sahneler taklit edilmiştir. Sadece ortam ve karakterler biraz modernize edilmiş ve zamana uydurulmuştur. Issız adanın yerini, filmde kış şartlarında ulaşımı ve kaçışı çok zorlaşmış bir kış tatili tesisi yer alır. (IMDB Notu:6.6)
                                        
                                                                          Ten Little Indians (1965) Film Fragmanı

       Üçüncü sinema uyarlaması olan Amerikan yapımı Ten Little Indians (1989) filmi ise uyarlamaların en zayıf halkasıdır. Benim seyretmediğim bu film, daha ünlü oyuncu kadrosuna rağmen filmi izleyenler tarafından verilen düşük bir not ortalamasına sahiptir. (IMDB Notu: 4.7)

       1987 Sovyetler Birliği yapımı Desyat Negrityat isimli film ise finali dahil olmak üzere romana tamamen sadık kalınarak çekilmiş tek filmdir. Tiplemeler, karikatürize edilmemiş gerçekçi tiplemelerdir. Filmin geçtiği mekan da romana oldukça uyar. Ukrayna Crimea’daki Swallow’s Nest (Kırlangıç Yuvası) (Yandaki satırdan Wikipedia linkine gidebilirsiniz)  isimli turistik mekan, filme mekan olur. (Yukarıdaki resim) (Filmin IMDB Notu: 7.9)


                                                 Desyat Negrityat (1987) Film Fragmanı 
                                      (Filmin İngilizce altyazılı tamamı için Youtube sitesine bakınız)

Roman ve Uyarlamaları Konusunda Son Söz:       
 
       Romandan uyarlamalar, çizgi romandan tiyatroya, bilgisayar oyunundan filmlere kadar çok çeşitlilik gösterir. Romanın başarısına, normalde uyarlamaların da ortak olmaları istenir. Çünkü roman, kendi alanındaki en iyi romanlardan biridir. Zaten bu nedenle bile okunmayı hak etmektedir. Yazar, insan psikolojisinin temelinde var olan belirsizlikten korkma, çaresizlik, kapalı bir alanda kalıp kurtulamama, yaşamı sürdürme isteği ve ölüm korkusu gibi temel istek ve korkuları çok iyi kullanmış ve yansıtmıştır. Bunun yanında elbette devamlı canlı tutulan bir merak duygusu da okuyucuyu romanı okurken sarmalar. Üstelik katilin kim olduğunu okurken bulmak hiç kolay değildir. 
       Romandan yapılan uyarlamalarda ise bu temel korkular çok iyi uyarılamadığı, biraz da taklit klişelere gidildiği için uyarlamaların çoğu başarılı olmamış ve romanın gölgesinde kalmışlardır. Yine de roman okunduktan sonra, veya zamanı olmayanlar için radyo tiyatrosu dinlendikten sonra, romanın orijinalliğini en çok yansıtan  1945 yapımı “And Then There Were None” filmini ve/veya 1987 yılı Rus (Sovyetler Birliği) yapımı “ Desyat Negrityat” (On Küçük Zenci) filmini seyretmek tavsiye edilebilir. İnternette Youtube sitesi üzerinden parça parça olarak veya biraz zaman alacak bir araştırma diğer linklerde bu filmler istenirse bulunup seyredilebilir. 
       Bütün bu uyarlamaların dışında gözden kaçırarak bahsetmediğimiz uyarlamalar da elbette olabilir. Roman, bahsettiğimiz uyarlamaların dışında, bir de başka filmlere, esin kaynağı olarak “dolaylı” olarak da uyarlanmıştır. Örneğin, Kimlik (Identity-2003), bu esinlenen filmlerden birisidir. “Gerçek bir klasik” de zaten esin kaynağı olur, belki zaman geçtikçe değişik yorumlanarak şekil değiştirebilir, fakat yaşamayı sürdürür...            


NOT. Yukarıdaki inceleme yazım ilk olarak Gölge e-Derginin Mart 2011 (42 nci) sayısında yayınlanmıştır. Söz konusu yazıya  http://golgedergi.blogspot.com/2011/03/golge-e-dergi-42-say.html  veya  http://www.mediafire.com/?y90u9nzaf7qt034  linklerinden ulaşabilirsiniz.

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder